Oavermenkes | De Limburgse kabouter sterft uit

Mit ing sjproak sjterve neet alling de ouw wöad, meh óch de vertelsels die de lüj zich vreuger bei keëtsleech of oaligslamp vertelde, uëver sjpoeëker, hekse en dwerge. Hat ieëmes d'r letste tied nog urges aovermenkes gezieë?

Oeëts goof 't die kröatsje (kabouters zeët me hütsedaags op Hollesj) bouw uëveral in 't lank tussje Maas en Rien. Alling d'r naam woar uëveral e bietsjke angesj: i Mastreech heesjde ze evermenkes, i Gäöl auvermenkes, i Voere auwelkes en oppene Bliebrig (Plombières) oavermensjere. 't Ieësjte sjtuksjke va deë naam kunt va alf, 'gees', en dizze keël is wietsjichtig famielje. Op Hollesj zeët me alvermannetjes of aardmannetjes. I Sjtolberg bei Oake goof 't die menkes óch, meh doa sjreve ze zich Quärresmännche. Quärres kunt va 't oad-Dütsje woad Querge vuur 'dwerg'.

De oavermenkes woare d'r vrunk va erm lüj, deks boere die d'r ganse daag móste sjravele vuur 't wirk oppe lank veëdig te kriege en dan nog 't soaves i ge bed loge mit inne leëge maag. Went 't duuster woar, kaome de oavermenkes oet d'r berg gekroape woeë ze zich versjtoke vuur die zibbedeiese get te helpe. Zie makde sjtillekes 't hoes reen, molke de kui, sjore de sjöap, wósje de kleier, tappeseerde de moere of holde d'r terf va ge veld.

Joamer genóg houwe die leef altruïste óch, wie me hüj zów zage, ing dark side. Ze wole - vroag neet wiezoeë of woarum - neet han dat ieëmes ze beloerde. Weë dat toch doog, en doabei woeëd getrappeerd, deë woeëd op inne sjlaag blink, of woeëd mitgenoame noa gene berg i. Dat letste uëverkoam i die vertelsels ummer jóng en sjun vrouwlüj. Die woeëte dan noa vöal gedeuns en ambras lebendig urges in e duuster loak trükvónge, meh de oavermenkes woare versjwoende.

't Folkloristisch Woordenboek van Nederland en Vlaams België va K. Ter Laan oet 1949 sjrief uëver de menkes: 'De aardmannetjes (ze heten ook alver- of auvermannekes) zijn kabouters, dwergjes die geluk en voorspoed aanbrachten, zo lang men ze te vriend hield. Ze zijn hulpvaardig en verrichten op geheimzinnige wijze allerlei werkzaamheden. In wezen zijn ze demonen der aarde, vaak opgevat als de goede huisgeesten uit de oud-heidense tijd.'

'Maar 't komt ook voor, dat ze een kind uit de wieg stelen en er hun eigen kind voor in de plaats leggen. En als men ze plaagt, dan worden ze boos en dan heeft men geen voorspoed meer. Maar meestal zijn ze dienstvaardige helpers. In Vlaanderen wassen ze 's nachts het linnen; in Limburg schuren ze het koperwerk. Rond Hasselt zette men de potten en pannen voor hen gereed en legde men er een zakje tabak bij.'

'Van de aardmannetjes vertelt men, dat ze nu verdwenen zijn, omdat ze geen klokgelui konden verdragen. Ook zijn ze wel weggegaan, als ze geplaagd werden. Zo had een muldersknecht bij Roermond oude schoenzolen in hun pap gedaan in plaats van brood. de oudste kabouter zei, toen hij het merkte:'

"Ik ben zo oud
Als 't Echter Woud
Driemaal gesnoeid
Driemaal geveld
En weer gewassen
Tot molenassen
Maar ik heb van mijn leven
Nooit schoenlappen in de brij gekregen!"

'In Belgisch Limburg bewonen de aardmannetjes de konijnenpijpen, vooral in de Alverberg bij Diepenbeek, ten O. van Hasselt. In NederlandsLimburg wonen ze in haagten (onderaardse gangen), o.a. te Geleen, Stein, Echt, Reuver, Brunssum en Hoensbroek, waar men ook een Auverberg vindt. Verder te Roggel, Haelen en Steijl.'

Deks vónge lüj i g'n eëd óch piepkes (foto hei neëve) die - wie de lüj zagte - va g'n oavermenkes geweës woare. I Limburg woeëte ze óch feeëpiepkes geneumd. Ter Laan sjreef doa uëver: 'korte, dikke kalken pijpjes die overal in de grond gevonden zijn. Volgens de overlevering hield één aardmannetje het pijpje vast, een ander stak het vuur aan, een derde rookte.'

'Men geloofde', sjreef d'r Th. Dorren i 1917 i zieng Woordenlijst uit het Valkenbergsch Plat, 'dat de auvermennekes kleine weldoende wezens waren, dankbaar en behulpzaam in het huishouden. Te Valkenburg, in de nabijheid der pachthoeve Euverhem (overheim, bovenste huis), bevindt zich een verlaten mergelgroef met den naam Auverbergske.'

Hei boave neëve de tekst (klikke!) sjteet d'r avank va De Overmännschere vane Blyberg, va d'r in 't oeëste va Belsj bekinde sjriever Gérard Tatas. Zie verhoal is i Dütsje sjpelling, meh is (allez, mit get muite) good te leëze. Hei ónge sjteet e sjtuksjke i Veldeke-sjpelling.

De oavermensjere vanne Bliebrig

Wie ich han jehoeëd vertelle, hausde vreujer wie i Kölle
Oppene Bliebrig óch noch vöal oavermensjere a jen Jeul.
Tswerge mit 'ne lange baat woare dat, die i jen naat
heusj, wen alle lüj vas sjloape, euver 'ne janse Bliebrig lope.

Helpe jónge ze da doa, woeë 'ne miensj va vreusj bis sjpo
werkde, en hauw dóch d'r pech, dat-e niks tezame kreeg.
Pech? Nee, sjuldig te erklere, woare jans besjtimd de here
mit hen sjlösser hoeëg en breed, van d'r wirkman zienge sjweet.
Den wen óch de lüj veur joare, wirketig en fliesig woare,
leevde ze dóch döks i noeëd, en verdeende koom veur broeëd.

Bee ezön lüj, wie jezaad, jónge tswerge i jen naat
kauche, bakke, niene, sjtrikke, sjroebbe, waisje, sjpeule, flikke
sjtrieke en de hoze sjtoppe, zege, hoebele en klóppe.
Sjeupe, hakke, vielle, sjoere, verve, tappetsere, moere.

Alles wie 't zich jehoeëd. Bis d'r daag koaëm i jen loeët
Da lope ze wer flot, zich versjteke in hun grot.
denn ze loate, sjöj wie rieë, van de lüj zich niemals zieë.

En wie de gesjiechte wier geet, en wat ze mit 't leef Fieng agevange hant, züste hei (avank) en hei ('t letste).